नेपालमा खम्पा विद्रोह र खम्पा निःशस्त्रीकरण

खम्पा विद्रोह र निःशस्त्रीकरण

एआई (ग्रोक र जिमिनी)द्वारा तयार गरि भाषा सम्पादन गरिएको
सीआईएको अभिलेखबाट गोपनीय दस्तावेजहरू, कूटनीतिक सन्देशहरू, केनेथ कोनबोय र जेम्स मोरिसनको 'द सीआईएज सेक्रेट वार इन टिबेट' जस्ता पुस्तकहरू, र क्यारोल म्याकग्रानाहनको 'अरेस्टेड हिस्टोरिज' जस्ता शैक्षिक शोधपत्रहरूबाट तथ्यहरू लिइएको ।

नेपालको उत्तरी भूभागमा सन् १९५९ देखि १९७४ सम्म चलेको खम्पा विद्रोह शीतयुद्धको इतिहासमा एसियाली छद्म युद्ध (Proxy Warfare) को एक महत्त्वपूर्ण, तर प्रायः बिर्सिएको अध्याय हो। यो विद्रोह तिब्बतको खाम क्षेत्रका खम्पा योद्धाहरूद्वारा चिनियाँ जनमुक्ति सेना (पीएलए) को कब्जाविरुद्ध सञ्चालित प्रतिरोधको निरन्तरता थियो। सन् १९५९ को ल्हासा विद्रोहपश्चात् जब हजारौँ खम्पा लडाकुहरू नेपालको दुर्गम मुस्ताङ जिल्लामा स्थापित भए, तब यो हिमालयन राज्य अनौपचारिक रूपमा अमेरिकी गुप्तचर एजेन्सी (CIA) को एक छद्म युद्धमा परिणत भयो।
खाम क्षेत्र र जनमुक्ति सेनाको आक्रमण

खाम, पूर्वी तिब्बतको एक क्षेत्र, परम्परागत रूपमा उनीहरूको युद्ध परम्परा, क्षेत्रीय स्वायत्तता र शक्तिशाली मुखियाहरूको लागि प्रख्यात थियो। खम्पा योद्धाहरू (र अम्दो क्षेत्रका अम्दोवासी) तिब्बतको सबैभन्दा बलियो र स्वतन्त्र मानिन्थे।

सन् १९५० अक्टोबरमा, पीएलएले 'शान्तिपूर्ण मुक्ति' को बहानामा तिब्बतमा आक्रमण गर्‍यो। पूर्वी प्रान्तहरूमा साम्यवादी भूमि सुधार नीतिहरूको कार्यान्वयनले धार्मिक दमन र स्थानीय परम्पराहरूमाथिको हस्तक्षेप लाई बढायो। यसको प्रतिरोधस्वरूप, सन् १९५६ सम्म खाममा स्थानीय विद्रोहहरूले पूर्ण गुरिल्ला युद्धको रूप लियो, जसलाई ' खम्पा विद्रोह' भनिन्छ।

विद्रोहको नेतृत्व संगठित रूपमा चुशी गाङड्रुग (शाब्दिक अर्थ: चार नदीहरू, छ पर्वतमालाहरू) नामक पान-तिब्बती प्रतिरोध सेनाले लियो, जुन मुख्यतया खम्पा योद्धाहरूद्वारा प्रभुत्व भएको थियो। लिथाङ गुम्बाको घेराबन्दी र अन्य स्थानीय झडपहरूले यो सङ्घर्षको क्रूरतालाई पुष्टि गर्छन्।
खम्पा विद्रोहको उत्पत्ति र नेपालमा आधार

तिब्बतलाई चीनले कब्जा गरेपछि सन् १९५९ (विसं २०१५ चैत १०) मा तिब्बतका शासक दलाई लामा ल्हासाबाट भागेर कालिम्पोङ हुँदै भारतको धर्मशालामा शरण लिन पुगे। उनलाई पछ्याउँदै हजारौं तिब्बतीहरू भारत पुगे र केही नेपाल पनि प्रवेश गरे।

दलाई लामाले तिनै शरणार्थीहरूबाट 'फोर रिभर्स एन्ड सिक्स माउन्टेन रेन्ज रिलिजियन प्रोटेक्सन आर्मी' नामक सेना खडा गरे, जसलाई खम्पा भनिन्थ्यो। खम्पाको उद्गम थलो तिब्बतको खाम प्रदेश थियो।

नेपालमा खम्पा आधारहरूको स्थापना

उत्तर नेपालको मुस्ताङ उपत्यका सन् १९६० सम्म खम्पाहरूको मुख्य आश्रयस्थल बन्यो। जनरल गोम्पो ताशी आन्द्रुग्त्साङ र पछि बाबा गेन येशे (जसले पछि खम्पाहरूलाई धोका दिए) जस्ता नेताहरूको नेतृत्वमा 'चुशी गाङड्रुग' नामक छापामार समूहले लो मन्थाङ र वरपर किल्लाबन्दी शिविरहरू स्थापना गर्‍यो।

• सञ्चालनहरू: उनीहरूले सीमापार छापामार आक्रमणहरू गर्थे। जस्तै, सन् १९६४ को त्सुम उपत्यकाको आक्रमणलाई पत्रकार जर्ज प्याटर्सन र एड्रियन कोवेलले लिपिबद्ध गरेका छन्।
• हतियार: खम्पाहरूले सीआईएले उपलब्ध गराएका एम१ राइफल र विस्फोटक पदार्थ प्रयोग गरी पीएलएका काफिलाहरूमा आक्रमण गर्थे।
• महत्वपूर्ण घटनाक्रम:
  • १९६१: मुस्ताङमा पहिलो सीआईए एयरड्रपहरू भए।
  • १९६४: चिनियाँ काफिलामा आक्रमणले कूटनीतिक तनाव बढायो।
  • १९६९: खम्पा लडाकुहरूको संख्या लगभग २,००० को शिखरमा पुग्यो।
• नेपाल सरकारको भूमिका: राजा महेन्द्रको शासनकालमा, नेपाल सरकारले अमेरिका र भारतलाई चिढ्याउनबाट बच्न खम्पा गतिविधिहरूलाई सुरुमा बेवास्ता गर्‍यो। तर, चीनले 'डाकुहरू' लाई आश्रय दिएको भन्दै नेपालको विरोध गरेपछि स्थिति तनावपूर्ण बन्यो।
• जीवन र चुनौती: शिविरहरूमा जीवन निकै कठिन थियो; जाडोले धेरैको ज्यान लियो र आन्तरिक फुटहरू पनि देखा परे। क्यारोल म्याकग्रानाहनको 'अरेस्टेड हिस्टोरिज' ले खम्पाहरूले आफ्नो लडाइँलाई पवित्र कर्तव्य ठानेको मौखिक बयानहरू समावेश गर्दछ।

सन् १९७० को दशकको प्रारम्भमा अमेरिकी सहयोग घट्दै गएपछि यी आधारहरू टिकाउन गाह्रो भयो, जसले नेपाल सरकारलाई हस्तक्षेप गर्न बाध्य बनायो।

सीआईए संलग्नता:
सीआईए सहयोग र भू-राजनीतिक जटिलता

खम्पा विद्रोह शीतयुद्धको समयमा चीनविरुद्धको क्रूर गुरिल्ला प्रतिरोध थियो, जुन अमेरिकी केन्द्रीय खुफिया एजेन्सी (सीआईए) को गोप्य सहयोगमा नेपालसम्म फैलियो। सीआईएले १९५० को दशकको अन्त्यदेखि १९७० को प्रारम्भसम्म मुस्ताङमा रहेका 'चुशी गाङड्रुग' लडाकुहरूलाई तालिम, हतियार र रसद सहयोग प्रदान गर्‍यो। यो एशियामा साम्यवाद नियन्त्रण गर्ने बृहत् अमेरिकी रणनीतिको हिस्सा थियो।

• उद्देश्य र सन्दर्भ: सीआईएले छापामार सेनाहरूलाई व्यवस्थापन गरी चिनियाँ नियन्त्रणलाई बिथोल्ने लक्ष्य राख्यो, तर यसले नेपालको तटस्थतालाई जटिल बनायो। कार्यक्रम अवधिभर, सीआईएले लाखौं डलर लगानी गर्‍यो र सयौं तिब्बतीहरूलाई तालिम दियो।
• ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र सीआईए प्रवेश:

नेतृत्व: सन् १९५७ (विसं २०१४) मा अमेरिकाबाट लडाकु तालिम लिई आउने पहिलो टोलीका सदस्य गे वाङ्दी पछि नेपालबाट सञ्चालित खम्पा विद्रोहका नाइके बने। उनी दलाई लामालाई सुरक्षा दिँदै भारत पुर्‍याउनेमध्ये एक थिए र उनलाई सेनापति 'जर्नेल' (तिब्बती भाषामा 'गे' को अर्थ सेनाको जनरल) भनिन्थ्यो।
सहकार्य: सीआईएले भारतीय गुप्तचर संस्था 'रअ' (RAW) सँग पनि सहकार्य गर्‍यो। रअले देहरादूनको चक्रतामा 'इस्ट्याबलिसमेन्ट–२२' नामक तालिम शिविर सञ्चालन गरेको थियो।
वित्तीय सहयोग: दलाई लामा र नेपालमा परिचालित खम्पालाई तालिम, हतियार, बन्दोबस्ती र अन्य खर्चस्वरूप सीआईएले वार्षिक १७ लाख अमेरिकी डलरसम्म खर्च गर्थ्यो।

• सीआईए सन् १९५६ मा दलाई लामाका भाइ ग्यालो थोन्डुपमार्फत सम्पर्कमा आएको थियो।
• गोपनीय अमेरिकी दस्तावेजहरूले 'अपरेसन एसटी सर्कस' र 'एसटी बार्नम' नामक अपरेसनहरू सुरु गरेको देखाउँछन्। खम्पा भर्तीहरूलाई सुरुमा साइपान र पछि कोलोराडोको क्याम्प हेलमा उच्च उचाइको अवस्थामा तोडफोड, रेडियो सञ्चालन र युद्ध रणनीतिहरूमा तालिम दिइएको थियो।
• नेपालमा, सीआईएले काठमाडौंलाई रसद केन्द्रका रूपमा प्रयोग गर्‍यो, र 'एयर भेन्चर्स' नामक सीआईएको स्वामित्वको एयरलाइनले मुस्ताङमा हेलिकप्टरबाट सामान ढुवानी गर्थ्यो।

आपूर्ति: सीआईएले भियतनाम युद्धताका जासुसीका लागि प्रयोग गरेका अमेरिकी विमानमार्फत थाइल्यान्डको बैंककस्थित अखडाबाट हतियार, गोला, बारुद र रसद मुस्ताङ क्षेत्रमा पुर्‍याइन्थे। रसुवाको थाम्बुचेत र काठमाडौंको स्युचाटारमा साना विमानस्थलसमेत यसै प्रयोजनका लागि बनाइएको थियो।

अपरेसन ST Circus

सीआईएले सन् १९५० को दशकको मध्यमा तिब्बतमा आफ्नो संलग्नता सुरु गर्‍यो। यो संलग्नता 'साम्यवाद नियन्त्रण' (Containment) को अमेरिकी व्यापक शीतयुद्ध नीतिको अभिन्न अङ्ग थियो, जसको उद्देश्य माओको चीनलाई एसियामा थप विस्तार हुनबाट रोक्नु थियो।

प्रशिक्षण, हतियार र कोष

सीआईएको सहयोगले खम्पा विद्रोहलाई छरिएका स्थानीय विद्रोहहरूबाट एक समन्वित, प्रशिक्षित गुरिल्ला सेना मा परिणत गर्‍यो।

अपरेसन ST Circus: यो सन् १९५६ मा सुरु भएको प्रशिक्षण कार्यक्रम थियो, जसको प्रारम्भिक सम्पर्क भारतमा रहेका दलाई लामाका भाइ ग्यालो थोन्डुप मार्फत भएको थियो।

प्रशिक्षण केन्द्रहरू: खम्पा भर्तीहरूलाई सर्वप्रथम साइपान (प्रशान्त महासागर) र पछि कोलोराडोको क्याम्प हेल मा लगेर तालिम दिइयो। क्याम्प हेललाई उच्च उचाइको युद्धको लागि कृत्रिम रूपमा उपयुक्त बनाइएको थियो। २५० भन्दा बढी लडाकुहरूलाई यहाँ तोडफोड, एन्क्रिप्शन, रेडियो सञ्चालन र गुरिल्ला लडाइँ मा गहन प्रशिक्षण दिइयो।

वित्तीय सहायता: गोप्य दस्तावेजहरूले पुष्टि गर्छन् कि सीआईएले निर्वासित तिब्बती सरकारलाई अपरेसनहरूका लागि वार्षिक १.७ मिलियन डलर र दलाई लामालाई व्यक्तिगत रूपमा ५,००,००० डलर प्रत्यक्ष सहयोग गरेको थियो। यो कोषले मुस्ताङमा करिब २,००० लडाकुहरूको सेनालाई निरन्तरता दियो।
लजिस्टिक्स र अपरेसन ST Barnum

नेपालमा सञ्चालित लजिस्टिक्स अपरेसनलाई ST Barnum नाम दिइएको थियो। काठमाडौंलाई आधार बनाएर एयर भेन्चर्स (Air Ventures) जस्ता सीआईए-सम्बद्ध वायुसेवा कम्पनीहरूले हतियार र उपकरणहरू मुस्ताङसम्म पुर्‍याउने जोखिमपूर्ण कार्य गर्थे।

एयरड्रपहरू: सी-१३० हरक्यूलिस र सी-११८ जस्ता परिमार्जित विमानहरू प्रयोग गरी रातको समयमा दुर्गम हिमालयन भूभागमा एम१ राइफलहरू, मेसिन गनहरू, मोर्टारहरू, एन्टी-ट्याङ्क गोला र रेडियो सेटहरू एयरड्रप गरिन्थ्यो।

गोप्यताको संस्कृति: सीआईएको सम्पूर्ण संलग्नताको मुख्य आधार अस्वीकार्यता (Plausible Deniability) थियो। अमेरिकी मिसनहरूलाई आरोपहरूमाथि टिप्पणी गर्नबाट सधैँ जोगिन निर्देशन दिइएको थियो, जसले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिक जटिलताबाट जोगाउने प्रयास गर्‍यो।

खुफिया संकलन: खम्पाहरूले सीआईएको लागि महत्त्वपूर्ण खुफिया संकलन कार्यहरू पनि गरे, जसमध्ये सबैभन्दा उल्लेखनीय १९६१ को 'नीलो झोला' घटना थियो, जहाँ उनीहरूले पीएलएबाट मूल्यवान दस्तावेजहरू कब्जा गरेर चिनियाँ अकाल (Great Leap Forward) लगायतका आन्तरिक सङ्कटहरूको जानकारी अमेरिकालाई उपलब्ध गराए।
नेपालमा आधारहरूको स्थापना र भू-राजनीतिक दुविधामुस्ताङ, तिब्बतसँग सिमाना जोडिएको एक उच्च उचाइको उपत्यका, खम्पा गुरिल्लाहरूको लागि आदर्श आश्रय बन्यो। यसको दुर्गमताले पीएलएलाई जवाफी कारबाही गर्न कठिन बनायो र सीमापार छापामार आक्रमणका लागि सहजता प्रदान गर्‍यो।
मुस्ताङका आधारहरू र सैनिक सञ्चालन

सन् १९६० सम्म, खम्पाहरूले मुस्ताङका लो मन्थाङ, केसाङ, समर र घिलिङ जस्ता स्थानहरूमा किल्लाबन्दी गरेर स्थायी शिविरहरू स्थापना गरिसकेका थिए। गोम्पो ताशी आन्द्रुग्त्साङको मृत्युपछि बाबा गेन येशे र पछि गेय वाङ्दी (ग्येन वाङ्दु) ले यो सेनाको कमान्ड सम्हाले।

छापामार गतिविधि: खम्पाहरूले तिब्बतभित्र पीएलएका काफिलाहरूमा नियमित रूपमा आक्रमण गर्थे, तर उनीहरूको सफलता घट्दै गयो किनकि पीएलएले सीमामा आफ्नो सैन्य उपस्थिति र निगरानीलाई बलियो बनायो।

आन्तरिक चुनौतीहरू: आधारहरूमा जीवन अत्यन्त कठोर थियो। जाडोको विषम मौसमले धेरैको ज्यान लियो, र आन्तरिक शक्ति सङ्घर्ष, विशेषगरी बाबा गेन येशेको नेतृत्वमाथि उठेको भ्रष्टाचारको आरोपले, सेनाभित्र विभाजन ल्यायो।

खम्पा निःशस्त्रीकरण अभियान (विसं २०३१)

अमेरिकी सहयोगको समाप्ति र चीनबाट बढ्दो कूटनीतिक तथा सैन्य दबाबले नेपाल सरकारलाई मुस्ताङमा राष्ट्रिय नियन्त्रण स्थापित गर्न बाध्य तुल्यायो। विसं २०३१ सालमा राजा वीरेन्द्रको चीन भ्रमण भयो। चिनियाँ प्रधानमन्त्रीले खम्पा गुरिल्लाको गतिविधिबारे गम्भीर चासो व्यक्त गरे। चीनबाट फर्किएलगत्तै राजा वीरेन्द्रले आफ्नो शुभराज्याभिषेकअगावै खम्पा विद्रोहको अन्त्य गर्न सुरक्षा अधिकारीहरूलाई आदेश दिए।

अभियानको योजना र कार्यान्वयन

नेपाल सरकारले खम्पालाई शान्तिपूर्ण रूपमा निरस्त्रीकरण गर्ने लक्ष्यका साथ सन् १९७४ मा 'खम्पा निरस्त्रीकरण मिसन' सुरु गर्‍यो।

अभियानको तयारी र नेतृत्व

• उच्च नेतृत्व: राजा वीरेन्द्र, प्रधान सेनापति सिंहबहादुर बस्न्यात, नं. ४ बाहिनीपति सहायकरथी आदित्यशमशेर राणा र अपरेसन बाहिनीपति सहायकरथी सिंहप्रताप शाह।
• जमिन कमान्डर: कारबाहीका मुख्य जमिनी कमान्डर प्रमुख सेनानी (पछि प्रधानसेनापति) सच्चितशमशेर राणा थिए। उनकै मागअनुसार उनको मदर युनिट श्रीनाथ गण लाई मुख्य जिम्मेवारी दिइएको थियो।
• सैनिक परिचालन: यो कारबाही 'खम्पा निःशस्त्रीकरण' नाम दिएर चलाइएको थियो। विश्व परिवेशमा गाली नपरोस् भनेर यो नरम नाम जुराइएको थियो। श्रीनाथ गणसहित राजदल गण (तोपखाना), भैरवनाथ गण (प्यारा कमान्डो), कालीप्रसाद गण (फिल्ड इन्जिनियर्स), गणेश दल गण (सिग्नल), फस्ट राइफल गण लगायत धेरै फौज यसमा संलग्न थिए।
• मुख्यालय स्थापना: पोखराबाट अघि बढेको फौज जोमसोम पुगी बाहिनी अड्डा खडा गर्‍यो। यहाँ तोपसहितको राजदल गण तैनाथ गरियो।
• खम्पाको मुख्य अखडा: खम्पाहरू पूर्वमा ओलाङ्चुङ्गोलादेखि पश्चिमको टिंकरसम्म तैनाथ थिए। उनीहरूको मुख्य हेडक्वार्टर जोमसोमदेखि चार-पाँच घण्टाको दूरीमा रहेको विकट स्थान कैसाङ मा थियो।

टास्कफोर्स: जुलाई १५, १९७४ मा, ब्रिगेडियर जनरल सिंह प्रताप शाहको कमान्डमा एक ब्रिगेड आकारको टास्कफोर्स (जसमा श्रीनाथ, राज दल, भैरव नाथ बटालियनहरू संलग्न थिए) पोखरा हुँदै जोमसोममा मुख्यालय स्थापना गर्‍यो।

वार्ता र समर्पण: नेपाली सेनाले खम्पा कमान्डर गेय वाङ्दी लाई पत्र पठाएर हतियार समर्पण गर्न माग गर्‍यो, जसको बदलामा नेपाली नागरिकता, जग्गा र माफी को प्रतिज्ञा गरियो। वाङ्दीले सुरुमा ३१ जुलाई मध्यरातमा समर्पण गर्न सहमत भए।
विश्वासघात र अन्तिम झडप

शान्तिपूर्ण निरस्त्रीकरणको प्रयास बावजुद, खम्पा सेनाभित्र विभाजन थियो। पूर्व नेता बाबा गेन येशे ले नेपाली अधिकारीहरूसँग सहकार्य गरेको आरोप लाग्यो, जसले खम्पाहरूलाई विभाजित गर्‍यो र वाङ्दीलाई विश्वासघात भएको महसुस गरायो।

वाङ्दीको पलायन: सेप्टेम्बर १९७४ मा, वाङ्दीले करिब ५०-६० वफादार सहयोगीहरूसहित भाग्ने प्रयास गरे। उनीहरू नेपालको सुदूर उत्तर-पश्चिमको डोल्पा क्षेत्रको टिन्करलिपु तर्फ लागे, सम्भवतः भारत वा अर्को सुरक्षित मार्गको खोजीमा।

भिडन्त (लिपु): विसं २०३१ भदौ २४ गते बिहान लिपु भन्ज्याङको तल गे वाङ्दीको घोडा/खच्चडसहितको लस्कर आउँदै गर्दा जमदार दानबहादुर चन्दको कमान्डमा रहेको सेनाले गोलाबारी गर्‍यो।

• यस कारबाहीमा गे वाङ्दीसहित ६ जना लडाकु मारिए। खम्पाहरूले प्रतिकार गरे पनि दिनभरि गोली हानाहानपछि उनीहरू चिनियाँ भूमि हुँदै भारततर्फ प्रवेश गरे।।

परिणाम: नेपाली सेनाले ४५ दिनभित्र मुस्ताङको कैसाङ तथा अन्य क्याम्पबाट हजारौं हतियार, गोलागट्ठा र सञ्चार साधन कब्जा गरी खम्पा विद्रोहलाई समाप्त गर्‍यो। यस अभियानबाट नेपाली सेनाले ५४३ राइफलहरू, ७५ ब्रेन गनहरू, ८ मोर्टारहरू, ५ सञ्चार सेटहरू र २ लाखभन्दा बढी गोलीहरू सहित सीआईए-आपूर्ति गरिएका ठूलो मात्रामा हतियारहरू कब्जा गर्‍यो।

अभियानको तयारी र समयरेखा

मार्च १९७४: नेपाल सेनाको एक टोलीले लेफ्टिनेन्ट कर्नेल सत्चित शमशेर राणाको नेतृत्वमा मुस्ताङ क्षेत्रको पैदल निरीक्षण (रेकी) गर्‍यो। यसले खम्पा आधारहरू, हतियारहरू र योजनाहरूबारे जानकारी संकलन गर्‍यो। खम्पाहरूले नेपाली सेनासँग लड्ने तयारी गरेको पत्ता लाग्यो।

अप्रिल १९, १९७४: पोखरामा तिब्बती नेता ल्हामो त्सेरिङलाई गिरफ्तार गरियो। यो खम्पाहरूलाई दबाब दिने रणनीति थियो, तर यसले उनीहरूको प्रभावलाई कम आँकेको थियो।

जुन १५, १९७४: ब्रिगेड आकारको टास्कफोर्स पोखराबाट प्रस्थान भयो। मुख्य युद्ध समूह पोखराबाट नौडाँडा, हिले, घोडेपानी, दाना, घासा, लेते, मार्फा हुँदै जोमसोम पुग्यो। जोमसोममा ब्रिगेड मुख्यालय स्थापना गरियो, ब्रिगेडियर जनरल सिंह प्रताप शाहको नेतृत्वमा। श्रीनाथ बटालियन लेफ्टिनेन्ट कर्नेल सत्चित शमशेर राणाको कमान्डमा थियो।

जुलाई १५, १९७४: अभियान औपचारिक रूपमा सुरु भयो। नेपाल सेनाले खम्पा नेता गेय वाङ्दीलाई पत्र पठाएर हतियार समर्पण गर्न माग गर्‍यो।

जुलाई ३१, १९७४: वाङ्दीले निःशस्त्रीकरणमा सहमत भए। सुरुमा जुलाई २०, त्यसपछि २६ र अन्ततः ३१ जुलाई मध्यरातमा समर्पणको मिति तोकियो।

अगस्ट १, १९७४: केसाङ क्याम्पमा गहन खोजी भयो। जमिनमुनि गाडिएका हतियारहरू कब्जा गरियो। चुसाङ, समर, घिलिङ र धामी क्याम्पहरूमा घेराबन्दी र खोजी भयो।

सेप्टेम्बर १५, १९७४: वाङ्दी ५०-६० सहयोगीहरूसँग भाग्ने क्रममा टिन्करलिपुमा घातमा परे। गोली हानाहानमा वाङ्दी र केही खम्पाहरू मारिए, केहीले आत्महत्या गरे। दुई नेपाली सैनिकहरूको मृत्यु भयो (उचाइजन्य समस्या र चट्टानबाट लडेर)।

अभियानमा श्रीनाथ, राज दल, भैरव नाथ, काली प्रसाद, गणेश दल, फर्स्ट राइफल बटालियन जस्ता इकाइहरू संलग्न थिए। नेपाल आर्मी एयर कोर्प्सले उच्च उचाइमा रसद ढुवानी गर्‍यो।

अभियानले सयौं खम्पाहरूलाई निःशस्त्रीकरण गर्‍यो। कब्जा गरिएका हतियारहरूमा ५४३ राइफलहरू, ७५ ब्रेन गनहरू, ३५ स्टेन गनहरू, १६ पिस्तोलहरू, ८ मोर्टारहरू (३८५ बमहरू सहित), ७ आरसीएलहरू (३२० गोला सहित), ५ सञ्चार सेटहरू र २०२,३४९ राउन्ड गोलीहरू थिए। दर्जनौं खम्पाहरू मारिए, केही भागे र केहीले आत्मसमर्पण गरे। बाँचेकाहरूलाई पोखरामा पुनर्स्थापना गरियो, जहाँ सीआईएले तीन शिविरहरू (पाल्जोरलिङ, जाम्बालिङ र एक अन्य) कोष दियो। नेपालमा रहन चाहनेहरूलाई जग्गा र नागरिकता दिइयो।

सन्दर्भ सामग्री (Bibliography)

पुस्तकहरू:

Conboy, K., & Morrison, J. (2002). The CIA's Secret War in Tibet. University Press of Kansas.

Knaus, J. P. (1999). Orphans of the Cold War: America and the Tibetan Struggle for Survival. PublicAffairs.

McGranahan, C. (2010). Arrested Histories: Tibet, the CIA, and Memories of a Forgotten War. Duke University Press.

सरकारी तथा अभिलेखीय स्रोतहरू:

U.S. Department of State. (Various Years). Foreign Relations of the United States (FRUS) Series: Documents on Tibet and U.S. Policy in Asia. (गोपनीयताबाट मुक्त गरिएका अमेरिकी राज्य विभागका ऐतिहासिक सञ्चारहरू)।

नेपाली सैनिक अभिलेखहरू: लेफ्टिनेन्ट कर्नेल (अवकासप्राप्त) सत्चित शमशेर राणाद्वारा संकलित १९७४ निरस्त्रीकरण अभियान सम्बन्धी व्यक्तिगत तथा सैनिक विवरणहरू। प्रेमसिंह बस्न्यात- नेपाली सेनाको ‘खम्पा निःशस्त्रीकरण’

शैक्षिक लेख तथा अनुसन्धान:

Basnet, A. (2022). "Disarming Khampa Guerrillas by the Nepal Government: A Historical Perspective." Journal of Political Science and Public Administration. (नेपाली सेनाको दृष्टिकोणबाट लेखिएको)।

Hoffman, J. (2003). "The Tibetan Resistance and the CIA: A Retrospective Analysis." Asian Affairs: An American Review.

अन्य स्रोतहरू:

वाङदी, गेय (Gyen Wangdi) सँग सम्बन्धित मौखिक इतिहास र मुस्ताङ शरणार्थी समुदायका विवरणहरू। (क्यारोल म्याकग्रानाहनको शोधमा उद्धृत)।